Pomnik historii jest najwyższym statusem ochrony zabytków w Polsce określonych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Miano pomnika historii nadawane jest przez Prezydenta RP w drodze rozporządzenia. Nadaje się go zabytkom nieruchomym o szczególnej wartości historycznej, naukowej i artystycznej, mającym duże znaczenie dla dziedzictwa kulturalnego Polski. Na liście pomników historii na mocy rozporządzenia z 13 kwietnia 2005 roku znajduje się klasztor oo. bernardynów i Bazylika Zwiastowania NMP w Leżajsku. Z okazji stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości leżajskie sanktuarium otrzymało symboliczną tablicę upamiętniającą jubileusz, zaprojektowaną przez artystę grafika Krzysztofa Słomkę.
– Klasztor i leżajska bazylika jako pierwsze w województwie podkarpackim uzyskały status pomnika historii. Obecnie w całym kraju takich pomników zarejestrowanych jest 105. Do niedawna było ich 91. Z okazji stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości, w ramach projektu „100 Pomników Historii na Stulecie Odzyskania Niepodległości” Prezydent RP Andrzej Duda wydał postanowienie o przyznaniu statusu pomnika historii kolejnym zabytkom – mówi o. Sylwester Skirliński, kustosz sanktuarium. – Uhonorował również jubileuszowymi tablicami obiekty, które ten status uzyskały już wcześniej. Jubileuszowa tablica, która trafiła do nas już niebawem zostanie zamontowana i odpowiednio wyeksponowana.
Manierystyczno-barokowy zespół kościoła i klasztoru ojców bernardynów w Leżajsku należy do najwybitniejszych dzieł architektury sakralnej na Podkarpaciu. Od połowy XVII wieku zyskał sławę jednego z głównych ośrodków kultu maryjnego na tym terenie, co było istotnym bodźcem jego prężnego rozwoju. Dzięki umiejętności tutejszych zakonników pozyskiwania utalentowanych artystów z innych ośrodków, a także zamożnych fundatorów, świątynia otrzymała bogaty, unikatowy wystrój, którego elementy, jak słynne stalle czy organy, są przejawami wysokiego kunsztu nie tylko w skali regionu, ale całego kraju. Klasztor w Leżajsku to również rzadki przykład klasztoru warownego z kompletnie zachowanym obwodem obronnym. Zróżnicowana forma jego obwarowań, stanowiących ważny element w miejskim systemie umocnień, jest cennym dokumentem rozwoju sztuki obronnej XVII i początku XVIII wieku. Leżajscy bernardyni nadal pełnią funkcję opiekunów zabytkowego zespołu, kontynuując tradycję ideową tutejszego sanktuarium. Kulturotwórcza rola miejsca zyskała współcześnie także dodatkowy wymiar – istnieje tu Muzeum Prowincji OO. Bernardynów związane z działalnością zakonu oraz odbywają się rokrocznie międzynarodowe festiwale muzyki organowej.
ź: Starostwo Powiatowe w Leżajsku
